ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΑΠΟΝΤΩΝ

ΧΡΙΣΤΟΣ ΖΑΦΕΙΡΗΣ

Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ

Σελ. 290, Μάιος 2014

     Ο πολυγραφότατος δημοσιογράφος και συγγραφέας Χ. Ζαφείρης, επιστρέφει στα εκδοτικά δρώμενα με ένα βιβλίο εξαιρετικό! Περιγράφει την μεγάλη εμπράγματη κληρονομιά που άφησαν οι φυλές που κάποια στιγμή στην πορεία του χρόνου, κατοίκησαν τη Θεσσαλονίκη. «Με έκπληξη διαπιστώνει ο περιπατητής ότι οι μη Έλληνες, οι σύνοικοι λαοί της πόλης, άφησαν εξαιρετικό πολιτιστικό και κοινωνικό απόθεμα για όλους τους συμπολίτες και τις επόμενες γενεές, ανεξάρτητα από εθνική καταγωγή και θρήσκευμα».

     Αν και «στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν στα τέλη του 19^ου αιώνα εκπαιδευτήρια εννέα θρησκευμάτων και δογμάτων και δεκατριών εθνοτήτων», τη μερίδα του λέοντος καταλαμβάνουν οι μουσουλμάνοι, οι οποίοι κατέκτησαν την πόλη οριστικά το 1430 και οι εβραίοι, που μετοίκισαν μαζικά από την Ισπανία για να αποφύγουν τους διωγμούς το 1492, ρίζωσαν στη Θεσσαλονίκη, την οποία ονόμαζαν μάλιστα «μητέρα του Ισραήλ». Σε κάποιες δε ιστορικές περιόδους, αποτελούσαν την πλειοψηφία των κατοίκων. «Για τέσσερις αιώνες η πόλη, με πληθυσμιακές παλινδρομήσεις που επηρεάζονταν από διαδοχικές πολεμικές συγκρούσεις, υποχρεωτικές μετοικεσίες, πυρκαγιές και επιδημίες, αναγκάστηκε να συμβιώσει με τρία βασικά σύνοικα στοιχεία, τους Έλληνες, τους Μουσουλμάνους και τους Εβραίους». Οι μουσουλμάνοι εγκατέλειψαν την πόλη το 1924 με την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η εβραϊκή κοινότητα κυριολεκτικά ξεκληρίστηκε με την εφαρμογή της «τελικής λύσης» και στην Ελλάδα. Μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης περίπου 49.000 ΄Ελληνες εβραίοι και γύρισαν πίσω λίγο περισσότεροι από 1000.

     Το βιβλίο εξετάζει την κληρονομιά που άφησαν και άλλοι λαοί. Ξεκινά με τους Ρωμαίους και μας ξεναγεί στα ερείπια των κτιρίων (δημόσια κτίρια, παλάτια, ναοί, επαύλεις κλπ) που έχτισαν. Το μόνο κτίσμα της εποχής που στέκεται ακόμη «όρθιο» εξ ολοκλήρου, είναι η Ροτόντα. Ακολουθούν οι Μουσουλμάνοι. Είναι φυσικό ότι επειδή για 500 περίπου χρόνια είχαν την πόλη στα χέρια τους, η παρουσία τους να είναι πιο έντονη και τα μνημεία περισσότερα. Τα μνημεία με τα οποία αντιπροσωπεύονται οι εβραίοι είναι κυρίως βιομηχανικά κτίρια, εμπορικές στοές, αγορές, τράπεζες και ιδιωτικές κατοικίες. Τα υπόλοιπα φρόντισαν να τα εξαφανίσουν οι Γερμανοί στη διάρκεια της Κατοχής, όταν ανατίναξαν και κατέστρεψαν συναγωγές και άλλα κτίρια της εβραϊκής κοινότητας. Ξεχωριστά εξετάζονται οι Ντονμέδες, οι οποίοι ήταν εβραίοι που ασπάστηκαν τον ισλαμισμό. Παρά το γεγονός ότι από άποψη μνημείων οι Φράγκοι, οι Αρμένιοι και οι Σλάβοι δεν άφησαν μεγάλη κληρονομιά, αφού και ο αριθμός τους ήταν μικρός πληθυσμιακά, απασχόλησαν τον συγγραφέα.

     Κάθε κεφάλαιο (που αφορά και έναν λαό), ξεκινά με μια ιστορική εισαγωγή και ακολουθεί ξενάγηση στα μνημεία με ακριβή περιγραφή του καθενός, τις προηγούμενες χρήσεις και την τωρινή τους κατάσταση και χρήση. Το βιβλίο περιλαμβάνει εκατοντάδες φωτογραφίες εποχής και σημερινές. Αυτό που προκαλεί στεναχώρια είναι οι φωτογραφίες που… λείπουν, αφού «Η εθνοκεντρική και ειδικά η ελληνοκεντρική τακτική που ακολούθησε τις πρώτες δεκαετίες η ελληνική διοίκηση, δίνοντας προτεραιότητα στη διάσωση και προβολή των ελληνορθόδοξων ιστορικών και αρχιτεκτονικών καταλοίπων στη Θεσσαλονίκη, οδήγησε στην περιθωριοποίηση και την εξαφάνιση πολλών μνημείων που ανήκαν στα σύνοικα εθνοθρησκευτικά στοιχεία της πόλης». 

     Το βιβλίο συμπληρώνουν: ο εκπληκτικός Οδηγός που συνέταξε ο καθηγητής Γ. Χατζηκυριάκος το 1911, την τελευταία χρονιά της οθωμανικής κατοχής, στον οποίο «καταγράφεται αξιόπιστα η διοικητική, θρησκευτική, εκπαιδευτική και κοινωνική κατάσταση της πόλης καθώς και πλήρης επαγγελματικός κατάλογος ονομάτων (Ελλήνων, Τούρκων, Εβραίων, Ευρωπαίων κλπ) σε όλες τις επαγγελματικές κατηγορίες» (!!!), χρονολόγιο με όλες τις σημαντικές ημερομηνίες, επιλεγμένη και πολύ επιμελημένη βιβλιογραφία, ευρετήριο των μνημείων και τριπλός χάρτης στον οποίο εντοπίζονται τα μνημεία, ενώ τον πρόλογο έχει γράψει ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Ι. Χασιώτης.

     Το βιβλίο είναι κόσμημα και για έναν ακόμη λόγο, πέρα από το αξιολογότατο περιεχόμενο, που εδώ ελάχιστα κατάφερα να σκιαγραφήσω. Και αυτός είναι η εκτύπωση. Πρόκειται για ένα βιβλίο ακριβό από πλευράς εξόδων (χαρτί, φωτογραφίες, χάρτες κλπ) και αξίζουν συγχαρητήρια στον εκδότη για το… κουράγιο του, σε τέτοιους καιρούς χαλεπούς!