Η ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΕΦΕΥΡΕΣΗ

Η ΥΠΕΡΟΧΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ
SILVIA FERRARA
Μετάφραση ΑΝΝΑ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ
Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗΣ
Σελ. 334, Μάρτιος 2022

 

     Αναμφίβολα η γραφή είναι μια μεγάλη εφεύρεση του ανθρώπινου είδους και συνέβαλλε καθοριστικά στην ανάπτυξη του πολιτισμού.

     Η καθηγήτρια των Αιγαιακών Πολιτισμών Σ. Φερράρα, με την μελέτη της, που σας παρουσιάζω σήμερα, μας εισάγει στην «μαγική» διαδικασία που οδήγησε στη γραφή. «Πρέπει να προσέχουμε πολύ όταν μιλάμε για εφεύρεση της γραφής […] η γραφή δεν εφευρέθηκε εν ριπή οφθαλμού, αλλά προοδευτικά, είναι μια μηχανή γεμάτη γρανάζια, που συχνά απασχόλησε πολλές γενιές».

     Για να το επιτύχει αυτό, η συγγραφέας μας «ταξιδεύει» σε όλους τους τόπους όπου φαίνεται να αναφύεται η απαρχή αυτής της διαδικασίας. Δηλ. στην Κρήτη, την Κύπρο, την Μεσοποταμία, την Αίγυπτο, την Κίνα, αλλά και την μακρινή και απομονωμένη Νήσο του Πάσχα, όπου τα γνωστά, εντυπωσιακού μεγέθους αγάλματα «μοάι», εκτός από το ότι «αντιπροσώπευαν εμβληματικά τους προγόνους του νησιού, σημάδευαν τη θέση των πηγών, φρουροί της περασμένης και της τωρινής ζωής», φέρουν αρκετά ίχνη γραφής (που είναι γνωστή στην επιστημονική κοινότητα ως ρόγκο ρόγκο).

     Στη συνέχεια περνά στις πόλεις (με την έννοια των πόλεων-κρατών). «Στα ισχύοντα ανθρωπολογικά μοντέλα, κράτος και γραφή πάντα θεωρούνταν αλληλοεξαρτώμενα, το ένα σε συνάρτηση με το άλλο, όπως το αυγό με την κότα (παρότι δεν είναι σαφές ποιο προηγήθηκε), σε μια κατακόρυφη πορεία που οδηγεί στον πολιτισμό. Υποστηρίζεται με πολλή έμφαση ότι η περίπλοκη κοινωνία η οποία κορυφώνεται στο πρότυπο του κράτους (ή της πόλης, νοούμενης ως κράτος σε μικρογραφία), δεν μπορεί να μην αναπτύξει ένα εξίσου περίπλοκο σύστημα γραφής».

     Κι αφού μας κάνει την εντυπωσιακή ξενάγηση στις απαρχές αλλά και στην εξέλιξη της γραφής, στη συνέχεια, αναφέρεται σε παράξενα κι άκρως ενδιαφέροντα θέματα, που προέκυψαν με την πάροδο των αιώνων. Όπως οι γραφές που δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί, όπως η Γραμμική Α! ή τα χαράγματα στο Δίσκο της Φαιστού (για την αυθεντικότητα του οποίου ακόμη εκφράζονται αμφιβολίες). Ή το αλφάβητο της Χίλντεγκαρντ και το αλχημιστικό βοτανολόγιο του Βόνιτς, του 15^ου αιώνα, που επίσης δεν έχει γίνει κατορθωτό να γίνουν κατανοητά. Ακόμη για τον ινδιάνο Σεκόγια, που αν και αγράμματος, κατάφερε με επιμονή, υπομονή και διδασκόμενος από τα λάθη και τις αποτυχίες του, να δημιουργήσει ένα αλφάβητο για τη φυλή Τσερόκι. «Παρατηρεί έκθαμβος τους λευκούς να γράφουν και παρότι είναι αγράμματος, συνειδητοποιεί ότι αυτό τους δίνει ένα ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Χρησιμοποιούν «ομιλούντα φύλλα» για να επικοινωνούν: ιδού από πού πηγάζει η δύναμή τους. Είναι επιτακτική ανάγκη να φτιάξει το ίδιο πράγμα για τους Τσερόκι, να δώσει φωνή στη γλώσσα τους και να εφεύρει ένα σύστημα γραφής, ώστε τα φύλλα να μιλούν και Τσερόκι». Και τα κατάφερε! Καθώς και για τους Ίνκα που δημιούργησαν τα khipu που είναι μια «γραφή» που αποτελείται από κόμπους σε νήματα, διαφόρων χρωμάτων.

     Μια διαφωτιστική μελέτη, γραμμένη με χιούμορ αλλά και εύληπτο για τον μη ειδικό τρόπο, που μας εισάγει στο «μυστήριο» της απαρχής της «μεγαλύτερης εφεύρεσης» του ανθρώπου, δηλ. της γραφής, που επηρέασε όσο λίγα ανθρώπινα δημιουργήματα την άνθηση και την εξέλιξη του πολιτισμού. 

ΚΑΝΗ ΚΑΡΑΒΑ

     Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Φτελιά της Δράμας. Σπούδασε δημοσιογραφία και δημοσιολογία. Από το 1982 εργάστηκε στις Βρυξέλλες, στο τμήμα πληροφόρησης και επικοινωνίας της Γενικής Διεύθυνσης Ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Έργα της: «Το Ποτάμι Με Τα Καραγάτσια» (2002, Γκοβόστης), «Σχήμα Οξύμωρον Ή Η Λίζα Και Τα Περίεργα Μαρούλια» (2004, Καστανιώτης/ 2013, Κέδρος), «Ένας Αιώνας… Μια Στιγμή» (2010, Κέδρος), «Το Πείραμα Του Χαμένου Χρόνου» (2011, Κέδρος) «Το Τέρας Μέσα Τους» (2021, Κέδρος).

     Ποια ήταν η πηγή έμπνευσης για το βιβλίο σας «Το Τέρας Μέσα Τους»;

     Θέλησα να μάθω περισσότερα για μια από τις πιο μελανές σελίδες της Ιστορίας, να κατανοήσω πώς επωάσθηκε ο ναζισμός, πώς επικράτησε και εδραιώθηκε, γιατί η απόφαση εξολόθρευσης των εβραίων ανάχθηκε σε κεντρική επιλογή των ναζί. Έτσι, προέκυψαν ένα σωρό ερωτήματα που ζητούσαν απάντηση. Γιατί ο γερμανικός λαός δεν προέβαλε ισχυρή αντίσταση, γιατί απέτυχε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης, τι οδήγησε έναν ολόκληρο λαό στη σιωπή και την ανοχή απέναντι σε ένα αποκρουστικό καθεστώς, γιατί δεν αντέδρασε απέναντι στις φρικαλεότητες, πώς ένα μεγάλο μέρος της γερμανικής κοινωνίας συνεργάστηκε με τους ναζί. Μέσα από όλα αυτά τα ερωτήματα αποκρυσταλλώθηκε η ιδέα, δημιουργήθηκαν οι διάφοροι χαρακτήρες και οριοθετήθηκε ο χώρος. Αθήνα, Παρίσι, Βερολίνο.

 

          Απαιτήθηκε έρευνα για να προχωρήσετε στη συγγραφή;

     Όταν ξεκινάς να γράφεις ένα μυθιστόρημα συχνά απαιτείται έρευνα. Ειδικά αν δεν γνωρίζεις τίποτα για το σκηνικό μέσα στο οποίο θα κινηθούν οι ήρωές σου, γιατί οι αναγνώστες περιμένουν να μεταφερθούν στο συγκεκριμένο περιβάλλον και οι ήρωες να είναι αληθοφανείς. Η έρευνα έχει αυτόν ακριβώς το σκοπό:Να αποδώσει στους αναγνώστες τον κόσμο που περιγράφεις, όσο το δυνατόν καλύτερα. Και θέλει μέτρο, γιατί έχουμε την τάση να θέλουμε να ενσωματώσουμε όλη την πληροφορία που αντλούμε από πηγές. Αν το κάνουμε, θα καταλήξουμε να πνίξουμε την ιστορία μας, ενώ θα πρέπει να είναι η κύρια εστίαση, η δε έρευνα θα πρέπει να την υποστηρίζει, όχι να την πνίγει. Το ιστορικό μυθιστόρημα αποτελεί μίξη πραγματικών και φανταστικών γεγονότων και χαρακτήρων. Η ενσωμάτωση όχι μόνο των πραγματικών γεγονότων, αλλά και των κοινωνικών συνθηκών της αντίστοιχης περιόδου, απαίτησε χρόνο και ιδιαίτερη προσοχή. Η οριοθέτηση, η γνώση του περιβάλλοντος χώρου, αλλά και του χρόνου, μου επέτρεψαν να ενσωματώσω λεπτομέρειες με όσο πιο οργανωτικό τρόπο μπορούσα και με τη μέγιστη δυνατή ακρίβεια.

Η κύρια πηγή μου ήταν βιβλία, ντοκιμαντέρ, οι βιβλιοθήκες, φωτογραφίες και τέλος το διαδίκτυο.  

 

     Στο θέμα των εγκλημάτων του ναζισμού, υπάρχει συλλογική ευθύνη του γερμανικού λαού που «επέτρεψε» να συμβούν όλα αυτά τα αποτρόπαια γεγονότα;

     Είναι σαφώς ένα ηθικό ερώτημα. Είμαι υπεύθυνος για πράξεις στις οποίες δεν πήρα μέρος; Όποια κι αν είναι η απάντησή μας σε αυτό το ερώτημα, κανενός είδους ηθικοί, ατομικοί και προσωπικοί κανόνες συμπεριφοράς δεν θα είναι ποτέ ικανοί να μας απαλλάξουν από την συλλογική ευθύνη. Η ευθύνη για πράγματα που δεν έχουμε κάνει, αλλά και για τις επιπτώσεις τους, είναι το τίμημα που πληρώνουμε για το γεγονός ότι δεν ζούμε μόνοι, αλλά είμαστε μέλη μιας κοινωνίας και ότι η ικανότητα του πράττειν, που εν τέλει είναι η κατ’ εξοχήν πολιτική ικανότητα, μπορεί να υπάρξει μόνο στο πλαίσιο μιας από τις πολλές και πολύπλευρες μορφές της ανθρώπινης κοινότητας, όπως το είχε θέσει σε συνέντευξή της σχετικά πρόσφατα η Χάνα Άρεντ.

 

Πώς αντιμετωπίζουν σήμερα οι Γερμανοί αυτή τη μαύρη και πρόσφατη σελίδα της Ιστορίας του λαού τους;

Δεν είμαι σε θέση να το γνωρίζω. Υποθέτω ότι χωρίς να αισθάνονται ένοχοι, γιατί άλλο η ευθύνη και άλλο η ενοχή που αναφέρεται σε συγκεκριμένες πράξεις, νιώθουν ακόμη το βάρος των γεγονότων.

 

     Μπορεί η λογοτεχνία να δρομολογήσει αλλαγές σε κοινωνικό επίπεδο;

     Η λογοτεχνία σίγουρα συμβάλλει στη βελτίωση της κοινωνίας και των ατόμων που τη συνθέτουν, αναπτύσσοντας την αισθητική αντίληψη, το κριτικό πνεύμα και την αυτογνωσία. Μπορεί να συμβάλλει επίσης σε ένα βαθύτερο επίπεδο σκέψης και αντίληψης των πραγμάτων που βλέπουμε, ακούμε και νιώθουμε στην καθημερινότητά μας. Μας δίνει το πλεονέκτημα της καλύτερης επικοινωνίας και της συμμετοχής στην κοινωνία. Μας βοηθά να κατανοήσουμε πώς σκέφτονται οι άλλοι, άνθρωποι από διαφορετικές χώρες, να ξεπεράσουμε τα εμπόδια του χρόνου και του τόπου και να εξερευνήσουμε μέρη που υπάρχουν μόνο στη φαντασία μας, να γνωρίσουμε άλλους πολιτισμούς, να γίνουμε πιο ανεκτικοί. Η λογοτεχνία είναι αθάνατη παρότι σήμερα πολλοί διανοούμενοι μιλούν για το θάνατό της.

 

     Πότε καταλάβατε ότι θέλετε να γίνετε συγγραφέας;

     Η επιθυμία μου να γράψω εκδηλώθηκε πολύ νωρίς, τόσο νωρίς που δεν θυμάμαι ακριβώς. Ήταν η στιγμή που διάβασα το πρώτο παραμύθι. Τότε άρχισε το συναρπαστικό ταξίδι που δεν είχε τέλος. Γιατί η επιθυμία για γραφή πηγάζει από το πάθος για το διάβασμα, για την επαφή με τα βιβλία, αυτό το μαγευτικό ταξίδι σε τόπους άγνωστους που λαχταράς να εξερευνήσεις. Είναι ένα μυστήριο η γραφή, παρατείνει την ανάγνωση, αντλεί από αυτήν και σιγά σιγά αρχίζει να δημιουργεί ιστορίες, να δίνει ζωή σε χαρακτήρες, να εφευρίσκει τους δικούς της διαλόγους, να ανακαλύπτει νέα μέρη, να παίζει με τη μουσικότητα των λέξεων, να μοιράζεται συναισθήματα.

Το διάβασμα είναι το πάθος μου, η γραφή είναι επιθυμία.

 

     Ποια ήταν τα συναισθήματα που νοιώσατε, όταν πήρατε τυπωμένο το πρώτο σας έργο;

     Συγκίνηση, σίγουρα. Δεν μπορώ όμως να πω ότι ένιωσα περήφανη, ίσως επειδή δεν μου δόθηκε χρόνος να το διορθώσω, να δείξω ότι έχω πραγματικά δουλέψει πάνω σ’ αυτό. Αν και ποτέ δεν ένιωσα πραγματικά περήφανη, για κανένα βιβλίο μου.Κάθε φορά που το έπιανα στα χέρια μου, σκεφτόμουν «θα μπορούσε να είναι και καλύτερα». Νιώθω πάντα αμηχανία όταν μου λένε «το βιβλίο σας μου άρεσε πολύ» επειδή πιστεύω ότι δεν μόχθησα όσο έπρεπε, δεν ίδρωσα, δεν ξενύχτησα αρκετά. Στο δεύτερο βιβλίο μπορώ να πω ότι ένιωσα χαρά, πραγματική χαρά.

 

     Τι συμβαίνει στους ήρωες των βιβλίων σας, όταν τελειώνει η συγγραφή;

     Στην αρχή η σχέση παραμένει δυνατή.Έχοντας ζήσει μαζί τους αρκετό διάστημα, αποτελούν μέρος της καθημερινότητάς μου. Δεν μπορώ να τους αποβάλω ούτε από τη ζωή ούτε από τη σκέψη μου. Καθώς τους έχω πλάσει, έχω την εικόνα τους συνεχώς μπροστά μου. Με την πάροδο του χρόνου αυτή ξεθωριάζει, χωρίς όμως να σβήνει εντελώς. Υπάρχουν πάντα εκεί, στο παρελθόν, σαν μακρινοί συγγενείς που μετανάστευσαν και έχω να τους δω καιρό.

 

     Έχετε βιώσει συναισθήματα παρόμοια με αυτά των ηρώων σας;

     Αυτά που γράφω συνήθως βγαίνουν από το βαθύτερο είναι μου. Έχουν αρχειοθετηθεί κάπου εντός μου και τα αντλώ, πολλές φορές ασυνείδητα, άλλες ενσυνείδητα. Ίσως τα βιώματα των ηρώων μου να είναι πιο τραγικά, οι συνθήκες πολύ πιο δύσκολες, τα συναισθήματά τους όμως τα νιώθω εκείνη τη στιγμή που γράφω, τα βιώνω ταυτόχρονα με αυτούς, σε μικρότερη ένταση, αλλά ναι, τα ζω.

 

     Σας μοιάζει κάποιος από τους ήρωες σας; Αγαπάτε κάποιον ιδιαίτερα;

     Όλοι οι ήρωές μου έχουν στοιχεία τόσο από μένα όσο και από ανθρώπους που γνωρίζω, από αυτούς που παρατηρώ στην καθημερινότητά μου.Καθώς κάθε χαρακτήρας είναι πολυσχιδής, με την έννοια ότι συγκεντρώνει διαφορετικά και πολλές φορές, αντικρουόμενα στοιχεία, δεν θα μπορούσα να τον ταυτίσω εντελώς, ούτε με μένα ούτε και με κανέναν από τον περίγυρό μου. Όσο για το δεύτερο σκέλος της ερώτησης, τους αγαπώ όλους το ίδιο, είτε είναι κύριοι είτε δευτερεύοντες χαρακτήρες, είτε είναι καλοί ή κακοί. Άλλωστε τους έχω πλάσει για να είναι καλοί στο ρόλο τους, πώς θα μπορούσα να τους ξεχωρίσω;

 

     Ποιος είναι ο πρώτος αναγνώστης των κειμένων σας;

     Φίλες και φίλοι. Συζητώ τις υποδείξεις, τις παρατηρήσεις τους και πολλές φορές τις ακολουθώ. Βλέπουν αυτό που μου διαφεύγει. Μια μικρή λεπτομέρεια, όπως το είδος ενός υφάσματος, ένα παράταιρο αντικείμενο, που είναι όμως σημαντική λεπτομέρεια γιατί κάθε συγγραφέας θέλει να προσφέρει στους αναγνώστες του τεκμηριωμένα στοιχεία. Είναι πολύτιμη βοήθεια και περιμένω πάντα με αγωνία τη γνώμη τους.

 

     Ποιος είναι ο ιδανικός αναγνώστης για σας;

     Ποιος είναι τελικά ο καλός αναγνώστης; Ένας μελετητής που έχει διαβάσει όλους τους κλασικούς, ένας βιβλιοφάγος που διαβάζει τα πάντα, ακόμη και τις διαφημίσεις, ένας οργανωμένος άνθρωπος που καταβροχθίζει ένα βιβλίο τη βδομάδα, ένας αναλυτής του γραπτού λόγου; Με λίγα λόγια ο καθένας μπορεί να είναι καλός αναγνώστης, αυτό δεν μπορεί να κριθεί. Έχει σχέση με το υπόβαθρο, με τις προσωπικές ιστορίες, με τη ζωή του καθενός μας. Κατά τη γνώμη μου ένας καλός αναγνώστης είναι αυτός που μπορεί να δεχθεί οποιοδήποτε έργο χωρίς να κρίνει από την εμφάνιση, τον τίτλο, το εξώφυλλο, το είδος ή τις πρώτες του λέξεις.

 

     Γράφοντας, έχετε ανακαλύψει πράγματα για τον εαυτό σας;

     Ναι, πολλά. Η γραφή είναι σαν ένα είδος ψυχανάλυσης. Γράφεις κάτι και ξαφνικά μένεις εκεί, εμβρόντητη και προσπαθείς να το αναλύσεις. Από πού ξεφύτρωσε τώρα αυτό; Από το πιο βαθύ υποσυνείδητο, από κάποια ξεχασμένη ανάμνηση, από κεκαλυμμένη δυσφορία, από υπερχειλίζουσα ευφορία; Καλείσαι να το αποκωδικοποιήσεις, γιατί είναι πρωταρχική ανάγκη να γνωρίζεις γιατί το γράφεις, από ποια βαθύτερη ανάγκη πηγάζει.

 

     Υπήρξε κάτι στη διάρκεια της συγγραφής που σας ανέτρεψε κάποια πεποίθηση;

     Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα αν οι κατά καιρούς αναθεωρήσεις σε πεποιθήσεις και πιστεύω, οφείλονται στη συγγραφή ή είναι επακόλουθο εμπειριών ή/και ηλικιακής ωριμότητας. Σίγουρα με επηρέασε, αναμφισβήτητα με δίδαξαν οι χαρακτήρες μου, χωρίς αμφιβολία ελέγχω καλύτερα τον παρορμητισμό μου μελετώντας τη συμπεριφορά των ηρώων μου. Αν όντως συνέβη, νιώθω ευγνωμοσύνη.

 

     Σας αρέσει να συνομιλείτε με τους αναγνώστες σας;

     Είμαι πάντα έτοιμη για μια ζωηρή συζήτηση μαζί τους και εξίσου έτοιμη να ανατρέψω τις ίδιες μου τις ιδέες, όπως και να μεταφέρω αυτή την τάση για συζήτηση στους χαρακτήρες μου, ακόμη και να τους αποδώσω απόψεις που δεν είναι απαραίτητα δικές μου.Μου αρέσει η ιδέα της ανταλλαγής απόψεων με τους αναγνώστες, να μοιράζομαι τα συναισθήματά τους πάνω στο κείμενο, να συγκεντρώνω τις πρώτες τους εντυπώσεις σχετικά με κάθε νέο μου μυθιστόρημα.

 

     Σε συζητήσεις με αναγνώστες, έτυχε να σας «υποδείξουν» πτυχές του έργου σας, που εσείς δεν είχατε φανταστεί ότι υπάρχουν;

     Ναι, και είναι πάντα μια ευχάριστη έκπληξη. Διαβάζοντας κριτικές είδα ότι πολλές φορές αυτές συνέκλιναν μεταξύ τους. Παραδείγματος χάριν, για «Το Πείραμα του χαμένου χρόνου» ένας φίλος και δυο αναγνώστριες, τις οποίες δεν γνωρίζω προσωπικά, έκριναν ότι τελείωσε απότομα. Με κλόνισε αυτό  σε σημείο να σκέφτομαι, όταν βρω χρόνο, να ασχοληθώ.

 

     Υπάρχει κάποιος συγγραφέας που θεωρείτε ότι σας επηρέασε;

     Πολλοί. Οι μεγάλοι δάσκαλοι είναι πάντα εκεί για να μαθαίνουμε απ’ αυτούς. Ο ένας με δίδαξε ότι το ταλέντο είναι μια επίμονη πειθαρχία και θέλει υπομονή, ο άλλος ότι η μορφή - γραφή και δομή - ενδυναμώνει ή αποδυναμώνει τη μυθοπλασία, ένας τρίτος ότι οι αριθμοί είναι σημαντικοί όσο και η υφολογική δεξιοτεχνία και η αφηγηματική στρατηγική, ότι οι λέξεις είναι πράξεις στην ουσία, ότι ένα αφήγημα, ένα δοκίμιο μπορεί να αλλάξει τον ρου της Ιστορίας, ότι η λογοτεχνία χωρίς ηθική είναι απάνθρωπη.

Αν καλούσα σε συνομιλία όλους τους συγγραφείς που θαυμάζω και στους οποίους χρωστώ πολλά, οι σκιές τους θα μας βύθιζαν στο σκοτάδι, είναι τόσοι πολλοί, αμέτρητοι. Όχι μόνο μου αποκάλυψαν τα μυστικά του συγγραφικού επαγγέλματος, αλλά με βοήθησαν να εξερευνήσω τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής, ήταν οι εμψυχωτές σε αυτό που θέλησα να κάνω.Στα βιβλία τους ανακάλυψα ότι ακόμα και στις χειρότερες συνθήκες υπάρχει ελπίδα κι ότι αξίζει να ζούμε έστω και μόνο γι’ αυτό.

 

     Είναι εύκολη ή δύσκολη διαδικασία η συγγραφή και τι είναι το γράψιμο για σας;

     Το να γράφεις ιστορίες δεν είναι ούτε απλό ούτε εύκολο. Οι ιδέες, καθώς μετατρέπονται σε λέξεις, ατονούν πάνω στο χαρτί, οι εικόνες συρρικνώνονται και καλείσαι να τους δώσεις ζωή. Η επιθυμία για γραφή έρχεται και φεύγει, μερικές φορές γίνεται παρορμητική ή απαιτητική, από επιθυμία γίνεται εμμονική ανάγκη, μερικές φορές απομακρύνεται.Ναι, είναι δύσκολο, απαιτεί μόχθο, δουλειά, ξενύχτι, άγρυπνο μάτι. Γιατί, όπως έχει πει πολύ σωστά και ένας Γάλλος συγγραφέας, η γραφή είναι ογδόντα τοις εκατό μόχθος και είκοσι τοις εκατό, δυστυχώς, έμπνευση.

Συγγραφή είναι να μοιράζεσαι τα συναισθήματά σου, να τα μεταδίδεις, να χτίζεις χαρακτήρες, να μιλάς για τη δυστυχία ή την ευτυχία σου, να δημιουργείς πάνω στο χαρτί άγνωστους κόσμους. Να περιγράφεις τα πράγματα με λέξεις ζωντανεύοντάς τα. Να δημιουργείς σύμπαντα. Η συγγραφή θέτει σε κίνηση όλες τις εγκεφαλικές ικανότητες, σκέφτεσαι, κωδικοποιείς, θυμάσαι, επικοινωνείς, οργανώνεσαι, μαντεύεις, γελάς, κλαις, διώχνεις τα άγχη σου.

 

     Αν και είναι πολύ νωρίς ακόμη, το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες, ετοιμάζετε κάτι άλλο; Έχετε «υλικό» έτοιμο στο συρτάρι σας;

     Υλικό υπάρχει και περιμένει. Σίγουρα αυτό το βιβλίο δεν θα είναι το τελευταίο.

Αγαπητέ κύριε Μουρατίδη, σας ευχαριστώ θερμά για την ευκαιρία που μου δώσατε να μιλήσουμε για το βιβλίο μου.

 

Εγώ σας ευχαριστώ για τη συνέντευξη που μου παραχωρήσατε!

ΦΙΛΕΛΛΗΝΕΣ

14 ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ
JIMMY JAMAR
Μετάφραση ΧΡΙΣΤΙΑΝΑ ΜΠΟΥΡΛΟΓΙΑΝΝΗ-ΒΡΑΪΛΑ
Εκδόσεις ΜΕΛΑΝΙ
Σελ. 267, Μάρτιος 2022

 

     Μπορεί η Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες να έγινε τουριστικός προορισμός διεθνούς εμβέλειας που προσελκύει τουρίστες από κάθε γωνιά της γης, όμως από την άλλη, αποτελεί διαχρονικά τόπο έμπνευσης και προσκυνήματος για Ευρωπαίους κυρίως, αλλά και Αμερικανούς ανθρώπους του πνεύματος. Πολλοί από αυτούς υπερασπίστηκαν με τα γραπτά τους την Ελλάδα στις δύσκολες στιγμές της, ενώ ο Λόρδος Βύρων δεν δίστασε να πάρει τα όπλα για να συμμετάσχει στον αγώνα για την Ανεξαρτησία.

     Ο συγγραφέας ορμώμενος από την προσωπική του εμπειρία-είναι ένθερμος φιλέλληνας-προσπαθεί να ανακαλύψει το βασικό συστατικό στοιχείο που ενέπνευσε 14 προσωπικότητες την αγάπη τους για την Ελλάδα. «Το βιβλίο δεν έχει άλλο σκοπό από το να με βοηθήσει να κατανοήσω το συναίσθημα που με κατέλαβε, εξ αφορμής μιας απλής σκέψης, σε ένα μικρό ελληνικό λιμάνι (κι όχι απαραίτητα το πιο όμορφο), μια ανοιξιάτικη ημέρα ενός άλλου αιώνα, σε μια Ελλάδα και μια Ευρώπη πολύ διαφορετικές από αυτές του σήμερα». Για να το πετύχει εξετάζει το έργο και τη ζωή αυτών των προσωπικοτήτων.

     Τα ερωτήματα της έρευνας είναι δύο: «Γιατί η Ελλάδα; (ποιο ήταν το στοιχείο αυτό που προκαλεί τη σύνδεση τους μαζί της;) Και τι ακριβώς έκαναν ώστε να τους αξίζει ο τίτλος του Φιλέλληνα;».

     Οι προσωπικότητες αυτές είναι:

     Ο συγγραφέας Λόρενς Ντάρελ που είπε «Σε άλλες χώρες μπορεί ν’ ανακαλύψεις τοπία, παραδόσεις κι έθιμα. Η Ελλάδα έχει κάτι σκληρότερο να σου προσφέρει- την ανακάλυψη του εαυτού σου».

     Η Ζακλίν ντε Ρομιγί «Κανένας άλλος πολιτισμός δεν είχε τόσο πάθος για την τέχνη του λόγου, της απόδειξης και της ανάλυσης: και αυτό χωρίς αμφιβολία, παραμένει το πιο αξιοσημείωτο γεγονός του ελληνισμού».

     Ο καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Δημιουργικής Γραφής και Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του πανεπιστημίου του Πρίνστον, Έντμουντ Μάικ Κίλι, ο οποίος «προσχώρησε στην ελληνικότητα με ταπεινότητα: στην περίπτωσή του δεν μεσολάβησε κανένα αισθητικό, ανθρώπινο ή πολιτιστικό σοκ, καμία εμβάπτιση στους μύθους ή τις τραγωδίες της αρχαιότητας, αλλά μια αργή, σταδιακή και συστηματική εξέλιξη η οποία εν τέλει, τον κατέστησε αξιοσέβαστο Φιλέλληνα».  

     Ο συγγραφέας Ζακ Λακαριέρ, ο οποίος συνιστά «τον συνδετικό κρίκο, τον πρόδρομο, αυτόν που συνόδευσε γενιές αναγνωστών στην πορεία τους προς την Ελλάδα».

     Ο Αυτοκράτορας Αδριανός μέσω του οποίου «μπαίνουμε σε έναν κόσμο διαφορετικό από πολλές απόψεις. Καταρχάς, ως προς τη χρονική περίοδο (βάζουμε πλώρη για τον 1^ο αιώνα μ. Χ.). Κι έπειτα λόγω του αναστήματος του ατόμου, που ήταν αναμφίβολα ο πλέον ισχυρός άνθρωπος της εποχής του…».

     Η συγγραφέας Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, για την οποία ο Jamar γράφει: «Δεν γράφεις έτσι αβασάνιστα για την Ελλάδα αν δεν αισθάνεσαι έναν βαθύ δεσμό μαζί της».

     Ο αμερικανός συγγραφέας Χένρι Μίλερ, για τον οποίο η απάντηση στην ερώτηση αν είναι φιλέλληνας «…δεν είναι απλή-με τον Μίλερ, τίποτα δεν είναι απλό».

     Ο Λόρδος Βύρωνας. «Είναι αδύνατο να γράψει κανείς ένα βιβλίο για τους Φιλέλληνες χωρίς να αναφερθεί σε εκείνον χάρη σον οποίο, είτε συνειδητά είτε όχι, ο όρος εκλαϊκεύθηκε στη σύγχρονη εκδοχή του».

     Ο συγγραφέας Πάτρικ Λι Φέρμορ, ο οποίος «αποτελεί αναμφισβήτητα ιδιαίτερη περίπτωση» με την επαγγελματική αφοσίωσή του και τη συγγραφή του «η οποία τις περισσότερες φορές πραγματευόταν την Ελλάδα που τόσο αγαπούσε».

     Ο σκηνοθέτης Ζυλ Ντασέν, η αναφορά στον οποίο «είναι αναγκαία, διότι εισάγει μια νέα παράμετρο στην παρούσα αφήγηση: τον έρωτα».

     Ο ποιητής και τραγουδοποιός Λέοναρντ Κόεν, που έζησε στην Ύδρα για ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα.

     Η συγγραφέας Βικτώρια Χίσλοπ, που «συμβολίζει αυτό που θα αποκαλούσαμε μια σύγχρονη Φιλελληνίδα».

     Ο Στίβεν Φράι, μια ξεχωριστή προσωπικότητα στο χώρο της λογοτεχνίας, του κινηματογράφου και της τηλεόρασης, που είπε «Η Ελλάδα μας έκανε αυτό που είμαστε. Χρωστάμε στους Έλληνες».

     Τέλος, η καθηγήτρια σε πανεπιστήμια των ΗΠΑ Κάθριν Χόλγουαϊν, που είναι «χωρίς να το γνωρίζει, ένθερμη Φιλελληνίδα, η οποία αποδεικνύει ότι ο οποιοσδήποτε, ανεξαρτήτως ηλικίας, παιδείας ή τομέα δραστηριοποίησης, έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει αυτόν τον τίτλο τιμής».

     Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο, το οποίο προλογίζει ο πρώην πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πρώην πρωθυπουργός του Λουξεμβούργου Ζαν Κλοντ Γιούνγκερ, είναι μια εμπεριστατωμένη μελέτη, αποτέλεσμα ενδελεχούς έρευνας σε έργα Τέχνης και βιογραφίες. Μια μίνι-εγκυκλοπαίδεια για σημαντικές προσωπικότητες που αγάπησαν βαθιά και ανιδιοτελώς την χώρα μας κι εξέφρασαν αυτήν την αγάπη τους στο έργο τους και την στήριξαν όταν χρειάστηκε.      

ΟΝΕΙΡΕΥΤΗΚΑ ΤΗ ΣΑΝΓΚΑΗ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΞΑΝΘΟΥΛΗΣ

Εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ

Σελ. 388, Μάιος 2022

 

     Το έχω αναφέρει και άλλη φορά. Υπάρχουν ορισμένοι συγγραφείς, των οποίων κάθε νέο έργο, αποτελεί εκδοτικό γεγονός! Ένας από αυτούς είναι ο Γιάννης Ξανθούλης, του οποίου το καινούριο μυθιστόρημα με τίτλο «Ονειρεύτηκα Τη Σανγκάη», κυκλοφόρησε πρόσφατα.

     Το μυθιστόρημα εκτυλίσσεται στον Πετρόκαμπο, ένα χωριό «Μεταξύ Ηπείρου και Στερεάς, βουνού και θάλασσας, χωρίς να βλέπει θάλασσα. Καταμεσής ενός κάμπου σαν την Κοιλάδα του Θανάτου στην Καλιφόρνια…».

     Το χωριό αν και στο παρελθόν είχε κάποιες προοπτικές, έσβηνε σιγά-σιγά αφού δεν το ευνοούσε ούτε το φυσικό τοπίο. «Διότι ο Πετρόκαμπος ήταν όντως πετρόκαμπος, αφού δεν διέθετε δέντρα και καλλιέργειες, μήτε βουνά, μήτε θάλασσες ή δάση […] Σποραδικά μόνο, ας είναι καλά τα πουλιά, έπεφταν μερικοί σπόροι που μετά κόπων και βασάνων κατέληγαν να εξελιχθούν σε κάτι αναιμικούς θάμνους, αταξινόμητους και αγνοημένους ακόμη και από τους ειδικούς».

     Κοντά στο χωριό βρισκόταν ένα ύψωμα-δεν το έλεγες ακριβώς βουνό-ο Μαρμαρόγκας, που έμπλεκε τους εναπομείναντες κατοίκους σε μπελάδες. Ή κάποιες φορές λειτουργούσε σαν άλλοθι! «…ένα βουνό που υπολειπόταν σε ύψος από τα κανονικά βουνά, αλλά μέσα στα σπλάχνα του έβραζαν μηχανισμοί μυστήριοι, με τη μαγική παραφροσύνη του απρόβλεπτου».

     Κι ενώ η ζωή σ’ αυτό το χωριό των συνταξιούχων-τα παιδιά του μονοθέσιου Δημοτικού ήταν ελάχιστα και ήταν υπό την επίβλεψη ενός μάλλον ιδιόρρυθμου (για να το πούμε ευγενικά) δασκάλου-κυλάει σε αργούς ρυθμούς, έρχεται ένα γράμμα από τη Γερμανία που θα ανατρέψει όλα τα δεδομένα και θα φέρει μεγάλη αναστάτωση. Ένα τέκνο του χωριού, ο Λάκης Μπούγας που έφυγε 14χρονος από τον Πετρόκαμπο σχεδόν αποδιωγμένος κι έκανε αξιόλογη περιουσία στη Γερμανία, με τη διαθήκη του, αφήνει ένα μεγάλο ποσό, για να γίνουν κοινωφελή έργα. Η επιστολή απευθυνόταν στον μοναδικό-έστω και μακρινό-συγγενή του, συνταξιούχο λογιστή Πέτρο Μακκαβαίο ή Μπαλαρίνο. Ο οποίος «ένα τέταρτο μετά την ανάγνωση της τρισέλιδης επιστολής, δεν ήταν πια ο ίδιος. Ούτε αυτός ούτε οι συνήθειές του. Γι’ αυτό ανησύχησε ο καφετζής Πετράκης Γκαβός, όταν άκουσε τον Μπαλαρίνο να παραγγέλνει και τρίτη λεμονάδα. Τρεις λεμονάδες μέσα σε είκοσι λεπτά ουδείς Πετροκαμπιώτης είχε πιεί μέχρι τότε, από καταβολής του χωριού».

     Ο μακαρίτης Μπούγας, για να εκταμιευτούν τα δέκα περίπου εκατομμύρια ευρώ, έθετε έναν όρο: μέρος του ποσού, θα διατεθεί για την ανέγερση μουσείου, που θα εκθειάζει την επαγγελματική του διαδρομή. Όμως εδώ υπάρχει ένα πρόβλημα. Ο Μπούγας έκανε καριέρα ως… πορνοστάρ. Η ταινία του «Το τρίτο πόδι του Ρήνου», έκοψε εκατομμύρια εισιτήρια σε όλο τον κόσμο. Μάλιστα η ταινία αυτή, σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία στη Σανγκάη! Οι Κινέζοι σχημάτιζαν ουρές έξω από τους κινηματογράφους που προβάλλονταν η ταινία. Ο Μπούγας ακόμη, εκτός από τις αφίσες, τις φωτογραφίες, τις ταινίες και τα διάφορα αξεσουάρ, ήθελε στο κεντρικό σημείο του μουσείου, να είναι τοποθετημένο το εξαιρετικού μεγέθους… όργανό του, το οποίο θα είχε αποκοπεί από υπόλοιπο σώμα του, και θα διατηρούνταν με τις κατάλληλες τεχνικές! Μπορεί όμως μια συντηρητική επαρχιακή κοινωνία, να ανεχθεί ένα τόσο σκανδαλιστικό μουσείο; Με δέκα εκατομμύρια όλα γίνονται. Μέχρι και ο μητροπολίτης Αμβρόσιος Τεκνοπνίκτωρ, έδωσε τις ευλογίες του! 

     Η χειμαρρώδης γραφή, ο σαρκασμός, η λεπτή ειρωνεία, το χιούμορ, οι σουρεαλιστικές σκηνές, τα (απαραίτητα) μεταφυσικά φαινόμενα και μια εξαιρετική πινακοθήκη χαρακτήρων, ο καθένας με τις ιδιαιτερότητες και τα «κολλήματά» τους, τους οποίους προσπαθούν να τιθασεύσουν ο Μακκαβαίος και ο παπα-Τσιλιβίθρας, είναι σίγουρο ότι θα χαρίσουν ώρες αναγνωστικής απόλαυσης και διασκέδασης σε όσους διαβάσουν το νέο, εξαιρετικό μυθιστόρημα του Γιάννη Ξανθούλη.

ΟΙ ΖΩΕΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ

Η ΣΤΑΖΙ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ
ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ (1949-1089)
ΣΤΡΑΤΟΣ ΔΟΡΔΑΝΑΣ-ΒΑΪΟΣ ΚΑΛΟΓΡΗΑΣ
Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ
Σελ. 272, Σεπτέμβριος 2020

 

     Μια εξαιρετική κι εμπεριστατωμένη μελέτη που αφορά τους Έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες που μεταφέρθηκαν στην Αν. Γερμανία και όσους από αυτούς συνεργάστηκαν με την περίφημη Στάζι, περιλαμβάνει το βιβλίο της σημερινής παρουσίασης. Ο τίτλος είναι δανεισμένος από την ταινία του Φλόριαν Χένκελ φον Ντόνερσμαρκ, που συζητήθηκε ευρύτατα όταν προβλήθηκε το 2006. 

     Πολλοί, ανάμεσά τους κι εγώ, πιστεύαμε ότι η Στάζι ήταν μια υπηρεσία ασφαλείας στην Γερμανική Λαοκρατική Δημοκρατία. Άλλαξα όσα πίστευα, όταν για τις ανάγκες μιας άλλης παρουσίασης βιβλίου, διάβασα περισσότερα γι’ αυτήν την δισύλλαβη λέξη, που το άκουσμά της προκαλούσε τρόμο. Ήταν ένα ολόκληρο υπουργείο (Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας) που ιδρύθηκε το 1950 και ξεκίνησε με περίπου 1.000 υπαλλήλους. Το 1962 είχε 20.000 ενώ το 1989 οι «Συνεργάτες Πλήρους Απασχόλησης» ανέρχονταν σε 91.016. «Πολλοί διέθεταν πανεπιστημιακό πτυχίο και είχαν «δικαίωμα διακοπών» σε ειδικές εξοχικές κατοικίες. Ο μισθός τους ήταν κατά πολύ υψηλότερος των συνηθισμένων επαγγελμάτων. Χωρίς αμφιβολία ανήκαν στην προνομιούχα τάξη της ΓΛΔ». Σ’ αυτούς πρέπει να προστεθούν 174.000 «Ανεπίσημοι Συνεργάτες». Αυτοί «δεν ήταν υπάλληλοι σε γραφεία της κρατικής ασφάλειας. Ασκούσαν κανονικά επαγγέλματα και διεκπεραίωναν τη «χαφιέδικη εργασία» σε χώρους κοινωνικής δραστηριότητας (εργοστάσια, σωματεία, αθλητικές ομάδες, φοιτητικές οργανώσεις, πολιτιστικούς συλλόγους, εκκλησία κλπ), Το όνομα της Στάζι συνδέθηκε κυρίως με τη δική τους δραστηριότητα».  Ανάμεσά τους και αρκετοί Έλληνες, αφού «Η περιώνυμη υπηρεσία επεδίωξε με επιτυχία την επέκταση της δραστηριότητάς της και σε τμήματα του μη γερμανικού πληθυσμού, δημιουργώντας ένα κλίμα έντονης καχυποψίας, ανασφάλειας και φόβου ανάμεσα στα μέλη των διάφορων εθνικών κοινοτήτων, μεταξύ των οποίων και της ελληνικής, η οποία ασφαλώς δεν αποτέλεσε εξαίρεση».

     Τις τελευταίες μέρες πριν από την κατάρρευση του καθεστώτος (1989-1990), οι υπάλληλοι της Στάζι προσπάθησαν να καταστρέψουν μεγάλο μέρος των αρχείων. Βρέθηκαν 16.000 σακούλες με κατεστραμμένα έγγραφα. Ήταν περίπου 33 εκατομ. σελίδες! Ένα άλλο μέρος των αρχείων διασώθηκε από ακτιβιστές που εκείνες τις ταραγμένες μέρες «κατέλαβαν» το κτίριο, αποτρέποντας την περαιτέρω καταστροφή. Το 1995 η κυβέρνηση της Γερμανίας αποφάσισε να αποκαταστήσει το αρχείο. Την τιτάνια αυτή εργασία ανέλαβε η Υπηρεσία Γκάουκ (ονομάστηκε έτσι από τον επικεφαλής, που μετά κάποια χρόνια διατέλεσε πρόεδρος της Γερμανίας). Το αρχείο είναι τώρα εύκολα προσβάσιμο τόσο στους επιστημονικούς ερευνητές, όσο και στους ενδιαφερόμενους πολίτες. (Αντίθετα οι 17,5 εκατομ. φάκελοι της Ελληνικής Κρατικής Ασφάλειας, καταστράφηκαν το 1989 με καύση στην υψικάμινο της Χαλυβουργικής-εκτός από 2.500 που κρίθηκαν ότι είχαν υψηλή ιστορική αξία-στα πλαίσια της «εθνικής συμφιλίωσης»). Μέσα στο αρχείο βρίσκεται και το «ελληνικό τμήμα» που «αποτελείται από εκατό περίπου φακέλους, με συνολικά περίπου έντεκα με δώδεκα χιλιάδες σελίδες. Ίσως να υπάρχουν και άλλοι που λανθάνουν…».

     Μέχρι τώρα δεν είχε γίνει αξιοποίηση του αρχείου για επιστημονικές μελέτες. Οι συγγραφείς του βιβλίου, εντρύφησαν στους φακέλους κι άλλες πηγές και προσπάθησαν να απαντήσουν σε καίρια ερωτήματα που αφορούν την εμπλοκή ελλήνων στις δραστηριότητες της Στάζι. «Ποια και πόσα πρόσωπα, όμως, στρατολογήθηκαν από τη Στάζι και για ποιο σκοπό; Με ποιόν τρόπο τα πλησίαζαν οι αξιωματικοί της και τι ακριβώς ανέμεναν από αυτά; Ποια υλικά ή άλλου είδους ανταλλάγματα υποσχέθηκαν για να εξασφαλίσουν τη συνεργασία τους; Τι ακριβώς περιλάμβανε το «μενού» των δραστηριοτήτων των Ελλήνων πρακτόρων; Πως αντιλαμβάνονταν οι ίδιοι την υπηρεσία τους αυτή, δεδομένου ότι η Στάζι ήταν μισητή στον πληθυσμό και οι πράκτορές της ο «φόβος και ο τρόμος» της ανατολικογερμανικής κοινωνίας; Υπήρχε η δυνατότητα να αρνηθεί κανείς την ένταξή του στο δίκτυο συνεργατών της Στάζι;».

     Αποτέλεσμα της εργασίας τους είναι αυτό το βιβλίο, το οποίο με επιστημονικό τρόπο και αποφεύγοντας την οποιαδήποτε ονοματολογία και σκανδαλολογία στην οποία μπορεί εύκολα να σε παρασύρει το θέμα, με απόλυτα τεκμηριωμένο τρόπο, παρουσιάζει ένα θέμα που μέχρι σήμερα δεν είχε απασχολήσει τους Έλληνες ιστορικούς. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε που το βιβλίο τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας, Χρονικού, Βιογραφίας και Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας του 2021.