ΧΑΡΙΣ ΣΕ ΣΕΝΑ

ΚΕΒΗ ΣΑΡΡΗ
Εκδόσεις ΜΕΛΑΝΙ
Σελ. 287, Φεβρουάριος 2023

      Η Κεβή Σαρρή, αν και στη διάρκεια της πολυτάραχης ζωής της ασχολήθηκε με πολλά, η συγγραφή δεν ήταν ένα από αυτά. Ώσπου τώρα, στα ογδόντα της χρόνια, αποφάσισε να γράψει για την πορεία της κι όσα έζησε και να αφιερώσει αυτό το κείμενο στον εγγονό της Χάρη (γι’ αυτό και ο τίτλος). «Πριν από αρκετό καιρό είχα σκεφτεί να γράψω την ιστορία της ζωής μου. Εξαιτίας όμως διάφορων γεγονότων, συνεχώς το ανέβαλα, μέχρι που ο κορονοϊός με κλείδωσε μέσα και βρήκα την ευκαιρία να ξεκινήσω. Ο χρόνος πέρασε χωρίς να το καταλάβω και κατάφερα να τελειώσω και να τη χαρίσω στον εγγονό μου την Πρωτοχρονιά του 2021».

     Εκτός όμως από το αντίγραφο του Χάρη, τύπωσε μερικά ακόμα και τα έδωσε σε φίλους της. Οι οποίοι μόλις διάβασαν το κείμενο ενθουσιάστηκαν, το βρήκαν πολύ ενδιαφέρον και την πίεσαν να το εκδώσει σε βιβλίο. «Για μένα το θέμα είχε τελειώσει, αλλά κάποιοι φίλοι που τη διάβασαν με παρότρυναν να την εκδώσω. Στην αρχή αρνήθηκα γιατί μου φαινόταν λίγο περίεργο να παραστήσω στα 80 μου τη συγγραφέα». Τελικά όμως πείστηκε κι έτσι έχουμε στα χέρια μας την περιγραφή μιας ζωής που περιλαμβάνει πολλές ζωές μέσα της.

     Η Κεβή γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη τις πρώτες μέρες της γερμανικής κατοχής με επεισοδιακό τρόπο, όπως επεισοδιακή ήταν και όλη της η ζωή. «Ήλθα στον κόσμο στις 20 Απριλίου του 1941, ανήμερα Πάσχα, κι έχω τα γενέθλιά μου την ίδια μέρα με τον Χίτλερ. Οι Γερμανοί μόλις είχαν μπει στη Θεσσαλονίκη, υπήρχε απαγόρευση κυκλοφορίας κι η μαμά μου με γέννησε στο σπίτι. Ερμού κι Αριστοτέλους γωνία. Με βγάλανε με εμβρυουλκό μετά από δεκαεννιά ώρες, ένα τεράστιο μωρό πάνω από τέσσερις οκάδες, δηλαδή περίπου πέντε κιλά».

     Αρκετά χρόνια αργότερα, η οικογένεια μετακόμισε στην Αθήνα. Όταν η Κεβή ενηλικιώθηκε και αναζήτησε εργασία, αρχικά προσλήφθηκε στο Υφυπουργείο Τύπου και Πληροφοριών, με τη μεσολάβηση ενός γνωστού, με τον οποίο βίωσε και μία τραυματική εμπειρία. Αργότερα, κι επειδή ήταν πολύ καλή στη γραφομηχανή, μετατέθηκε στην Υπηρεσία Πληροφοριών, υφισταμένη του μετέπειτα «θεωρητικού» της χούντας Γεώργιου Γεωργαλά. Από το Δημόσιο παραιτήθηκε λίγο μετά τον γάμο της με τον Ανδρέα Πετρόπουλο, γνωστό ασφαλιστή και παράγοντα του Παναθηναϊκού. Στον γάμο της δεν ευτύχησε με φυσικό επακόλουθο το διαζύγιο. Ήταν τότε 35 ετών. Μαζί με το διαζύγιο ήρθε και ένας τρόπος ζωής εντελώς διαφορετικός από αυτόν που ζούσε μέχρι τότε. Μπήκε σε καινούριες παρέες και ήρθε σε επαφή με τα μεγαλύτερα ονόματα της διανόησης και των τεχνών. Μπορούμε δε να πούμε, ότι παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε-προσωπικές, οικονομικές κλπ-έζησε μια ζηλευτή ζωή, που πολλοί θα ήθελαν να ζήσουν.

     Παρά το γεγονός, ότι η Κεβή Σαρρή ασχολείται για πρώτη φορά με τη συγγραφή κι αυτό είναι το πρώτο της έργο, καταφέρνει με την ανεπιτήδευτη, ρέουσα γραφή της, να μας παρουσιάσει μια συναρπαστική αφήγηση της ζωής της και μαζί το κλίμα και την ατμόσφαιρα μιας ολόκληρης εποχής.   

ΤΑ ΠΑΤΣΑΤΖΙΔΙΚΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΛΕΝΑ ΚΑΛΑΪΤΖΗ-ΟΦΛΙΔΗ
Εκδόσεις ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ
Σελ. 166, Μάρτιος 2023

      Σε δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση, κυκλοφορεί το βιβλίο της Λ. Καλαϊτζή Οφλίδη, για τα πατσατζίδικα της Θεσσαλονίκης, που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1992. «Είκοσι εννέα χρόνια μετά τα «Πατσατζίδικα Της Θεσσαλονίκης» κυκλοφορούν σε νέα έκδοση. Αναθεωρημένη. Όχι τόσο ως προς το βασικό προσανατολισμό του βιβλίου, που είναι η περιγραφή, η ιστορική διαδρομή, η φιλοσοφική και κοινωνιολογική προσέγγιση σ’ ένα τόσο ιδιαίτερο γαστρονομικό θαύμα, όσο η επικαιροποίηση και ο συντονισμός με τον τρέχοντα βηματισμό της πόλης».

     Τα 16 κεφάλαια του βιβλίου, αποτελούν έναν ύμνο προς το υπέροχο αυτό έδεσμα, που στη Βόρεια Ελλάδα και ειδικά στη Θεσσαλονίκη, αγαπήθηκε και μαζί με δύο-τρία άλλα είδη τροφίμων, όπως το κουλούρι και η μπουγάτσα, αποτελεί το «σήμα-κατατεθέν» της λαϊκής γαστριμαργικής Θεσσαλονικιώτικης παράδοσης. «Στο βιβλίο θα προσπαθήσω να συνθέσω την ιστορία αυτού του έρωτα (σ.σ. προς τον πατσά), ν’ ακολουθήσω την εξέλιξη απ’ τη στιγμή της πρώτης γνωριμίας και να εξηγήσω γιατί στη Νότια Ελλάδα αυτή η έλξη δε μετουσιώθηκε ποτέ σε «αίσθημα» αλλά διατηρήθηκε μόνο σαν φευγαλέο «φλερτ» των ξενύχτηδων με τη γεύση».

     Το βιβλίο περιγράφει τα «ταξίδια» του πατσά από την Ελλάδα στην Ανατολή και την επιστροφή του, μέσω του ελληνισμού των περιοχών της Μ. Ασίας. Αφού υπάρχει μια θεωρία, που αναφέρει ότι κατά τις εκστρατείες του Μεγ. Αλέξανδρου στην Ανατολή, οι στρατιώτες κατανάλωναν ένα είδος πατσά, (που με τη σειρά του αποτελούσε μετεξέλιξη του μέλανα ζωμού), ένα σιτηρέσιο νόστιμο, χορταστικό και δυναμωτικό που οι ντόπιοι πληθυσμοί ενέταξαν στο διαιτολόγιό τους, όταν διείδαν τις ευεργετικές του ιδιότητες. «Αν ο πατσάς ξεκίνησε από την Ελλάδα για το μακρινό του ταξίδι προς την Ανατολή μόνο με τις απαραίτητες αποσκευές, κατά την επιστροφή του στον Ελλαδικό χώρο, μας ήρθε στολισμένος μ’ όλες τις ανατολίτικες περιποιήσεις που τον έκαναν τόσο νόστιμο και δημοφιλή».

     Εκτός όμως από το απώτατο παρελθόν, περιγράφεται και η πιο σύγχρονη ιστορία. Αλλά και η παρασκευή του, η επιλογή των υλικών, των κατάλληλων σκευών που θα δώσουν το καλύτερο αποτέλεσμα, οι τεχνικές των παλιών μαστόρων του είδους, οι τρόποι σερβιρίσματος (με τον αντίχειρα απαραίτητα μέσα στη σούπα!!), και τα πιο φημισμένα πατσατζίδικα. Πολλά από τα οποία στην πάροδο αυτών των ετών από την πρώτη έκδοση του βιβλίου σταμάτησαν να λειτουργούν, ενώ κάποια άλλα με τον απαραίτητο «εκσυγχρονισμό» συνεχίζουν την πορεία τους.

     Μια αναλυτική, διεξοδική, καλογραμμένη μελέτη, γι’ αυτό το απολαυστικό έδεσμα, που αν και παρασκευάζεται από «ευτελή» υλικά, είναι χορταστικό, νόστιμο, «θεραπευτικό» (βοηθά το στομάχι να ανταπεξέλθει στις υπερβολές της κατανάλωσης οινοπνεύματος) και αποτελεί μέρος της βορειοελλαδίτικης γαστριμαργικής παράδοσης.

     Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο, συμπληρώνουν δεκάδες φωτογραφίες (παλιά Θεσσαλονίκη, φημισμένοι μάστορες, πατσατζίδικα σε Θεσσαλονίκη και Κωνσταντινούπολη, όπου η συγγραφέας ταξίδεψε κι επισκέφθηκε ανάλογα μαγαζιά, για τις ανάγκες του βιβλίου) κ. ά, «το γλωσσάρι του πατσά» και χρήσιμη βιβλιογραφία.  

ΤΟ "ΚΑΤΑΘΥΜΩΜΕΝΟΝ"... ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ

ΓΕΔΕΩΝ ΒΟΥΛΗΣ
Εκδόσεις ΜΠΑΡΜΠΟΥΝΑΚΗΣ
Σελ. 271, Φεβρουάριος 2023

      Πριν από τέσσερα περίπου χρόνια, ο Γ. Βούλης, ο συγγραφέας του βιβλίου που θα μας απασχολήσει σήμερα, αποφάσισε να μυηθεί στον «μαγικό» κόσμο του facebook. Δημιούργησε προφίλ και άρχισε να αναρτά κάθε Κυριακή (ή σχεδόν κάθε Κυριακή) στις 7 το πρωί ακριβώς, κείμενα σχολιασμού πολλών και ποικίλων θεμάτων.

     Κείμενα απολαυστικά, που σχολίαζαν θέματα της δικής του καθημερινότητας, που απασχολούσαν (και κάποια ταλανίζουν ακόμη) την τοπική κοινωνία και την κοινή γνώμη γενικότερα. Κάτι σαν ένα είδος χρονογραφήματος, από αυτά που είχαν παλαιότερα οι εφημερίδες, όταν ακόμη σέβονταν το λειτούργημά τους αλλά και τους αναγνώστες τους, με τα οποία θέλησε να …ξορκίσει τον θυμό που έβλεπε καθημερινά γύρω του και που είναι χρήσιμος και πολύτιμος για μια και μόνη φορά, δηλ. «…όταν θυμώσουμε στον καθρέπτη ειλικρινά… με τον εαυτό μας».

     Τα κείμενα αυτά που συγκέντρωσε σε βιβλίο, έχουν πολλά θετικά στοιχεία. Αποπνέουν νηφαλιότητα που σπανίζει στον δημόσιο-κυρίως μέσω social media-λόγο. Ο συγγραφέας του υποστηρίζει με στέρεα επιχειρήματα όταν χρειάζεται τα γραφόμενά του, χωρίς «κραυγές» και αφορισμούς και χωρίς να απορρίπτει a priori την αντίθετη άποψη. Αυτό αποδεικνύει και η πολιτισμένη ανταλλαγή απόψεων που ακολουθούσε κάποιες αναρτήσεις. Όλα, ακόμη και τα πιο «σοβαρά» είναι γραμμένα με εξαιρετικό χιούμορ (η παρουσία της «εριτίμου» σε κάποια από αυτά είναι… καταλυτική). Αρκετά μάλιστα είναι αυτοσαρκαστικά, το υπέρτατο κατά την ταπεινή μου άποψη δείγμα χιούμορ.

     Όμως, το μεγάλο ατού είναι η γλώσσα τους! «… απεφάσισα να πειραματισθώ με αυτό, γνωρίζοντας όμως καλά ότι το μέσον δεν απευθύνεται κυρίως σε γλωσσικούς αναλυτές, αλλά μάλλον σε χαλαρούς ταχυαναγνώστες. Κάποια στιγμή πρόσθεσα σε μέρος της γραφής μου και την καθαρεύουσα. Ενώ ειλικρινά περίμενα πτώσιν του ενδιαφέροντος, διεψεύσθην, ευχαρίστως. Απήλαυσα αρκετά υψηλότερη και μετ’ επαίνων αναγνωσιμότητα αμέσως. Συνέχισα συντάσσοντας τώρα σε ενιαίο κείμενο, ένα μίγμα… λέξεων, προτάσεων και εννοιών της αρχαϊζούσης, της καθαρευούσης, της καθομιλουμένης, ακόμη δε και της αργκό. Όλες, μα όλες οι νέες μου συγγραφικές προσεγγίσεις έτυχαν ευρείας αποδοχής».

     Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε οκτώ ενότητες ανάλογα με την θεματολογία των κειμένων. Ξεκινά δε με τον καλύτερο τρόπο. Με τα «Καλοκαιρινά» και το ξεκαρδιστικό, σπαρταριστό κείμενο που έχει τίτλο «Η Εμβάς (παντόφλα)», με το οποίο γελάω κάθε φορά που το ξαναδιαβάζω.

     Κλείνει με το συγκινητικό «Μια Ομιλία» της Χριστίνας Βούλη, που εκφωνήθηκε στις 14/10/2022 ενώπιον της Προέδρου της Δημοκρατίας κ. Κατ. Σακελλαροπούλου στο συνεδριακό κέντρο του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού «Ελληνικός Κόσμος» σε εκδήλωση του Συλλόγου Γονιών Παιδιών με Νεοπλασματική Ασθένεια «Φλόγα», το οποίο εξηγεί με τον καλύτερο τρόπο γιατί ο Γεδεών Βούλης αποφάσισε να παραχωρήσει τα έσοδα του βιβλίου στον σύλλογο «Φλόγα».

     Ελπίζω ότι σύντομα ο Γεδεών θα επανέλθει στον δημόσιο λόγο, για να κάνει το ξεκίνημα της Κυριακής μας πιο ευχάριστο, αλλά και επειδή οι νηφάλιες αναλύσεις του, λείπουν!     

ΠΟΙΟΣ ΣΚΟΤΩΣΕ ΤΗΝ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ;

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΜΕΤΑΞΑ
Εκδόσεις ΜΙΝΩΑΣ
Σελ. 365, Ιανουάριος 2023

      Σε νέα έκδοση κυκλοφορεί το μυθιστόρημα με τίτλο «Ποιος Σκότωσε Την Ιφιγένεια;» της Ελ. Μεταξά.

     Στην έξοδο του Black Bay, ενός club της μόδας, εκτυλίσσεται μια απαγωγή! Στόχος ένας νεαρός άντρας, ο Κωστής Αυγέρης, που εκείνη τη στιγμή βγαίνει με την εκθαμβωτική συνοδό του. «Ξαφνικά ένα μαύρο τζιπ με σκούρα τζάμια έστριψε απότομα στη γωνία, με τα φρένα του να στριγκλίζουν. Πριν ο οποιοσδήποτε προλάβει να συνειδητοποιήσει τι ακριβώς συνέβαινε, το τζιπ σταμάτησε ακριβώς μπροστά στο ζευγάρι. Οι πίσω πόρτες άνοιξαν και δύο σωματώδεις άντρες που φορούσαν κουκούλες άρπαξαν τον νεαρό και προσπάθησαν να τον βάλουν διά της βίας μέσα. Εκείνος επιχείρησε να αντισταθεί, όμως αυτοί ήταν πιο δυνατοί και γρήγορα κατάφεραν να τον σπρώξουν στο πίσω κάθισμα». Οι απαγωγείς ήταν τόσο αποφασισμένοι που δεν δίστασαν να πυροβολήσουν και να δολοφονήσουν τη συνοδό του Αυγέρη και τον πορτιέρη του club.

     Λίγες ώρες αργότερα, η Κλαίρη, η αδελφή του Αυγέρη που ζει εδώ και χρόνια στη Νέα Υόρκη, δέχεται ένα τηλεφώνημα που θα σημαδέψει τη ζωή της. Ένας άγνωστος άντρας τη ρωτάει «ποιος σκότωσε την Ιφιγένεια». Όταν αυτή του απαντά ότι δεν καταλαβαίνει τι της λέει και τι εννοεί, την απειλεί ότι θα σκοτώσει τον αδελφό της, που έχει απαγάγει και κρατάει, αλλά και την ίδια. «Εξακολουθούσε να φωνάζει στο τηλέφωνο με όση δύναμη της είχε απομείνει, με όση ανάσα μπορούσε να αντλήσει ανάμεσα στους λυγμούς που απότομα ξεχύθηκαν απ’ την ψυχή της. “Δεν ξέρω! Δεν ξέρω! Ποια είναι η Ιφιγένεια; Ποια; Τι με ρωτάς, πανάθεμά σε;” “Παλιοπουτάνα!” άκουσε τον άγνωστο να λέει. “Πες αντίο στον μαλάκα τον αδελφό σου! Μετά, είναι η σειρά σου. Θα έρθω για σένα” την απείλησε. “Όχι!” ούρλιαξε η Κλαίρη ακούγοντας ταυτόχρονα τις κραυγές του Κωστή από μακριά. Άνοιξε το στόμα της, αλλά ήχος δεν βγήκε. Τον κατάπιε εκείνος ο ανατριχιαστικός κρότος, ένας κρότος που θα στοίχειωνε για πάντα και θα τον άκουγε ολοζώντανο για πολλά χρόνια στ’ αυτιά της: ο ήχος του πυροβολισμού».

     Οι σχέσεις των δύο αδελφών από τότε που χώρισαν οι γονείς τους, δεν ήταν και οι καλύτερες. Η Κλαίρη είχε ακολουθήσει τη μητέρα της στις ΗΠΑ, ενώ ο Κωστής επέλεξε να μείνει με τον πατέρα του. Παρά όμως τις όποιες διαφορές τους, η Κλαίρη ποτέ δεν έπαψε να νοιάζεται και να αγαπά τον αδελφό της. Ο τραγικός τρόπος με τον οποίο έχασε τη ζωή του, την σόκαρε και την γέμισε θλίψη. Όταν όμως ξεπέρασε τις πρώτες μέρες του σοκ, παίρνει μια σοβαρή απόφαση: Θα γυρίσει στην Ελλάδα για να βρει τους ηθικούς και φυσικούς αυτουργούς της δολοφονίας, για να τους οδηγήσει στη δικαιοσύνη. «Θα έκανε τα πάντα για να βρει τον άνθρωπο που έστειλε τον Κωστή σ’ αυτό το ψυχρό δωμάτιο του νεκροτομείου, τον άνθρωπο που πάτησε τη σκανδάλη κι έκοψε το νήμα της ζωής του τόσο πρόωρα. Δεν θα ησύχαζε αν δεν τον έστελνε στη φυλακή να σαπίσει μέσα σ’ ένα κελί…».

     Όταν θα φτάσει στην Αθήνα όμως, θα έρθει αντιμέτωπη με ένα κύκλωμα που εκμεταλλεύεται ευάλωτους ανθρώπους, για να τους χρησιμοποιεί ως πειραματόζωα σε αμφιλεγόμενα πειράματα και δοκιμές φαρμάκων. Κι όλα αυτά, υπό τον μανδύα της φιλανθρωπίας και της δήθεν προσφοράς σε δοκιμαζόμενους από την ανέχεια συνανθρώπους. Ένα κύκλωμα που έχει τους απαραίτητους πόρους και τα μέσα που μπορεί να προκαλέσει μεγάλο κακό τόσο στην Κλαίρη, όσο και σε όσους την βοηθούν. Παράλληλα η επιστροφή στην Αθήνα, θα φέρει στο προσκήνιο μυστικά του παρελθόντος και θα ξυπνήσει οδυνηρές μνήμες.

     Ένα καλογραμμένο μυθιστόρημα με έντονα στοιχεία θρίλερ, που θέτει ερωτήματα και προβληματισμούς για θέματα όπως η φιλανθρωπία και πόσο αθώα και ανιδιοτελής είναι αυτή, η ηθική στην ιατρική έρευνα ή ακόμα και μέχρι που μπορεί να οδηγήσει η αγάπη, μέσα από μια ενδιαφέρουσα και σωστά δομημένη ιστορία, που έχει μια μεγάλη ανατροπή λίγο πριν το τέλος!    

ΜΑΡΙΑ ΡΑΠΤΗ

      Γεννήθηκε το 1982 στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία και- σε μεταπτυχιακό επίπεδο- θέατρο. Εργάζεται ως φιλόλογος στην ιδιωτική δευτεροβάθμια εκπαίδευση, με ειδίκευση στην εφαρμογή της τεχνολογίας στην εκπαίδευση. Είναι ιδρυτικό μέλος της ομάδας Θέατρο του Άλλοτε, από την οποία έχουν παρουσιαστεί εφτά θεατρικά έργα της. Ένα διήγημά της, βραβεύτηκε με την 3^η θέση σε διαγωνισμό που συνδιοργάνωσαν το British Council και η εφημερίδα «Τα Νέα». Έργα της: «Τα Χειρόγραφα Των Σκοτεινών» (Αρχέτυπο, 2016), «Οι Καταραμένοι» (Αρχέτυπο, 2017), «Το Μυστικό Της Νύμφης" (Αρχέτυπο, 2018), «Σκόρπιες Λέξεις» (Λεξίτυπον, 2021), «Παιδικά Τραγουδάκια» (Bell, 2023). Συμμετοχή σε συλλογικό έργο: «Χάρτινο Μουσείο Παράξενων Γεγονότων» (Θερμαϊκός, 2012).

  

     Ποια ήταν η πηγή έμπνευσης για το βιβλίο σας «Παιδικά Τραγουδάκια»;

     Πηγή έμπνευσης, κατά κάποιον τρόπο, αποτέλεσαν τα πραγματικά γεγονότα στα οποία βασίζεται το βιβλίο, τα οποία ανακάλυψα τυχαία πριν περίπου δέκα χρόνια, κάνοντας έρευνα για το κείμενο μιας παράστασης. Τα γεγονότα αυτά ήταν ελάχιστα γνωστά τότε και συνεχίζουν να είναι και σήμερα, παρόλο που αφορούν μια σοκαριστική υπόθεση, η οποία είχε συγκλονίσει την Ελλάδα το 1950. Η παράσταση εκείνη δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ για λόγους διαδικαστικούς, αλλά μου έμεινε κληρονομιά η ιστορία, να περιμένει να ειπωθεί. Ήρθε, λοιπόν,  η στιγμή.

     Θέλετε να μεταφέρετε κάποιο μήνυμα με αυτό και ποιο είναι αυτό;

     Η δική μου πρόθεση ήταν να ακουστεί η πραγματική ιστορία, να βγει έστω και για λίγο από τη λήθη, σαν ένας μικρός φόρος τιμή στους ανθρώπους που υπέφεραν, που έχασαν τα πάντα. Βέβαια, κάθε βιβλίο θίγει δυνητικά πολλά ζητήματα, πολλά από τα οποία ίσως δεν τα αντιλαμβάνεται ούτε ο ίδιος ο δημιουργός, αλλά διαμορφώνονται κατά τη διαδικασία πρόσληψης από το κοινό.

     Υπάρχει λόγος που τοποθετείτε χρονικά το μυθιστόρημά σας στη συγκεκριμένη χρονική περίοδο;

     Ο αρχικός λόγος ήταν πρακτικός και αφορούσε την πλοκή, καθώς η μεταπολίτευση μου έδινε τη χρονική απόσταση που χρειαζόμουν από τα πραγματικά γεγονότα. Ο δεύτερος, και πιο ουσιαστικός, ήταν ότι μου φάνηκε συναρπαστικό να ασχοληθώ με τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο και η αλήθεια είναι πως δεν το μετάνιωσα καθόλου. Ήταν για εμένα συναρπαστικό να μελετώ μια περίοδο η οποία δεν είναι πολύ μακρινή μεν, αλλά ταυτόχρονα δεν την έζησα. Η μεταπολίτευση υπήρξε μια μοναδική περίοδος στην ιστορία της χώρας, μια περίοδος με πολλά προβλήματα και πληγές, αλλά ταυτόχρονα με πολύ ενθουσιασμό, εμβληματικά έργα τέχνης στην πεζογραφία και τη μουσική και μια πολύ αισιόδοξη ματιά για το μέλλον.

     Για πιο λόγο γίνεται συχνή αναφορά σε ένα συγκεκριμένο περιοδικό;

     Πράγματι, αναφέρομαι συχνά στα «Επίκαιρα», ένα πολύ δημοφιλές περιοδικό της εποχής, τεύχη του οποίου έψαξα και κατάφερα να αποκτήσω -και μάλιστα τα τεύχη των ημερών στις οποίες διαδραματίζονται τα γεγονότα.  Τα «Επίκαιρα» με βοήθησαν πάρα πολύ στην αποτύπωση της εποχής, που ήταν για μένα ένα από τα ζητούμενα του βιβλίου -και ένα στοίχημα, την ίδια στιγμή. Κατάλαβα πολλά πράγματα από τα περιοδικά και της εφημερίδες της εποχής, μια γνώση που καμία μαρτυρία δεν θα μπορούσε να μου δώσει. Έγινα, κατά κάποιο τρόπο μέρος της εποχής, ως αναγνώστρια. Επίσης, ήθελα να υπάρχει διάχυτη στο βιβλίο η καθημερινή, θεμελιακή σχέση που είχαν οι άνθρωποι τότε με τον έντυπο γραπτό λόγο και η οποία βέβαια δεν υπάρχει πια.

     Πιστεύετε στα παραφυσικά φαινόμενα ή θεωρείτε πως για όλα υπάρχει μια απολύτως φυσική εξήγηση που απλώς δεν μπορούμε να αντιληφθούμε;

     Δεν πιστεύω σε οτιδήποτε μεταφυσικό, δεν πιστεύω στο κακό μάτι, στα ζώδια, στη μοίρα και στα φαντάσματα (αν και μου αρέσει πολύ να διαβάζω για αυτά). Πιστεύω ότι όλα εξηγούνται ή μπορούν να εξηγηθούν. Πιστεύω στην επιστήμη, τη λογική, την ενσυναίσθηση και την καλλιέργεια.  Πιστεύω στην πρόοδο του ανθρώπου

     Η λογοτεχνία μπορεί να είναι μια κοινωνική πράξη;

     Νομίζω ότι όχι μόνο μπορεί να είναι, αλλά αναπόφευκτα είναι. Ακόμη και οι πιο τετριμμένες  πράξεις μας είναι πράξεις κοινωνικές, το πώς επικοινωνούμε με τους υπαλλήλους ενός καταστήματος, το πόσο υπεύθυνοι είμαστε στη δουλειά μας, το αν θα παρκάρουμε στη ράμπα των αναπήρων, το αν θα κλείσουμε ένα δρόμο για να ξεφορτώσουμε ό,τι μας καπνίσει. Το ίδιο ισχύει και για το αν θα διαβάσουμε ένα βιβλίο ή για το αν θα προσπαθήσουμε να γράψουμε ένα καλό βιβλίο, που θα έχει κάτι να δώσει στους άλλους.

     Μπορεί η λογοτεχνία να δρομολογήσει αλλαγές σε κοινωνικό επίπεδο;

     Δύσκολη ερώτηση. Δεν ξέρω αν μπορώ να την απαντήσω, γιατί οι αλλαγές σε κοινωνικό επίπεδο είναι πολυπαραγοντικές, δεν νομίζω ότι θα είναι αρκετή ποτέ μια και μόνο συνθήκη. Πάντως μέχρι τώρα η λογοτεχνία από μόνη της δεν έχει επιτύχει κάτι τέτοιο.

     Πότε καταλάβατε ότι θέλετε να γίνετε συγγραφέας;

     Όταν αποφάσισα να γράψω ένα διήγημα για να συμμετάσχω σε έναν διαγωνισμό. Δεν ήξερα αν μπορούσα να το κάνω, αλλά τελικά και τα κατάφερα αρκετά καλά. Επίσης, ανακάλυψα ότι διασκέδασα πάρα πολύ, κάνοντάς το.

     Ποια ήταν τα συναισθήματα που νοιώσατε, όταν πήρατε τυπωμένο το πρώτο σας έργο;

     Είχα πολύ μεγάλη αγωνία, γιατί όταν εκδόθηκε το πρώτο βιβλίο έτυχε μου να λείπω στο εξωτερικό για αρκετές μέρες, οπότε το είχα δει μόνο σε φωτογραφίες φίλων που το είχαν πάρει στα χέρια τους. Όταν, τελικά, τα κατάφερα, η χαρά μου ήταν μεγάλη. Κάθε φορά, βέβαια, για κάθε βιβλίο, η χαρά είναι ακόμη πιο μεγάλη. Κι έπειτα έρχεται η αγωνία: θα αρέσει; θα διαβαστεί; θα το πάρουν αρκετοί στα χέρια τους;

     Τι συμβαίνει στους ήρωες των βιβλίων σας, όταν τελειώνει η συγγραφή;

     Επιστρέφουν στην ανυπαρξία τους, υποθέτω. Είναι κάπως θλιβερό, γιατί στην πορεία τους έχω νιώσει κοντά μου, τους έχω ζήσει σχεδόν πραγματικούς. Είναι ένας θάνατος λογοτεχνικός, κάπως τρυφερός, γιατί σηματοδοτεί το τέλος της δουλειάς μου, αλλά και πάλι θάνατος. Πάντως την Λίζυ τη σκέφτομαι αρχικά συχνά.

     Έχετε βιώσει συναισθήματα παρόμοια με αυτά των ηρώων σας;

     Η αλήθεια είναι ότι υπάρχουν σε αρκετούς ήρωες στοιχεία από δικές μου εμπειρίες, νομίζω ότι είναι κάτι που γίνεται μοιραία. Παρόλα αυτά, έχω υπάρξει ιδιαίτερα τυχερή στη ζωή μου, δεν έχω ζήσει πολύ μεγάλες δυσκολίες ή ακραίες καταστάσεις, όπως οι ήρωες του βιβλίου μου, άρα δεν έχω βιώσει και τα αντίστοιχα συναισθήματα. Ευτυχώς!

     Σας μοιάζει κάποιος από τους ήρωες σας;

     Νομίζω ότι και εδώ ισχύουν όσα ανέφερα προηγουμένως. Αναπόδραστα υπάρχουν δικά μου στοιχεία στους χαρακτήρες. Πολλές φορές μάλιστα μπορεί να υπάρχουν και στοιχεία που θα ήθελα να έχω ή και στοιχεία που με ενοχλούν. Πάντως δεν θα μπορούσα να πως ότι μου μοιάζει κάποιος, ότι έχει δομηθεί δηλαδή με αυτόν τον σκοπό.

        Ποιος είναι ο πρώτος αναγνώστης των κειμένων σας;

    Τις περισσότερες φορές ο σύζυγός μου, ο οποίος κάνει και τις πρώτες παρατηρήσεις.

         Ποιος είναι ο ιδανικός αναγνώστης για σας;

     Δεν υπάρχει ιδανικός αναγνώστης για μένα. Κάθε αναγνώστης, που έχει στα χέρια του το βιβλίο μου και το διαβάζει, είναι ιδανικός και τον ευχαριστώ για αυτό.

       Γράφοντας, έχετε ανακαλύψει πράγματα για τον εαυτό σας;

      Σίγουρα έχω συνειδητοποιήσει πράγματα. Η συγγραφή είναι μια αναλυτική διαδικασία, μια ανασκαφή. Γράφοντας μπορώ να προσεγγίσω καλύτερα τη σκέψη μου, να δω συνδέσεις ανάμεσα σε πράγματα ή συναισθήματα που ίσως διαφορετικά δεν θα τα είχα συνειδητοποιήσει.

     Υπήρξε κάτι στη διάρκεια της συγγραφής που σας ανέτρεψε κάποια πεποίθηση;

     Δεν θα το έλεγα. Αν κάτι άλλαξε στην αντίληψή μου από τότε που ξεκίνησα να γράφω, είναι η ιδέα που είχα για την ίδια τη γραφή. Κάποτε -και πολύ νεότερη- πίστευα στα στερεότυπα της έμπνευσης, του καλλιτέχνη που για να γράψει πρέπει να είναι σε μια συγκεκριμένη διάθεση, με ένα κερί αναμμένο, σε μια θυελλώδη νύχτα. Τώρα ξέρω πως το γράψιμο είναι μια δουλειά που πρέπει να γίνει προσεκτικά, μεθοδικά και σε απόλυτη νηφαλιότητα και εγρήγορση.

     Σας αρέσει να συνομιλείτε με τους αναγνώστες σας;

     Πάρα πολύ, και χαίρομαι πολύ όταν λαμβάνω μηνύματα ή συμμετέχω σε συζητήσεις μαζί τους!

     Σε συζητήσεις με αναγνώστες, έτυχε να σας «υποδείξουν» πτυχές του έργου σας, που εσείς δεν είχατε φανταστεί ότι υπάρχουν;

     Ναι, πολλές φορές, μάλιστα πολύ πρόσφατα σε μια τέτοια συζήτηση μου υπέδειξαν μια πτυχή της ηρωίδας του βιβλίου την οποία δεν είχα σκεφτεί ηθελημένα, είναι, εντούτοις, απόλυτα σωστή. Αυτός είναι και ο λόγος που απολαμβάνω πολύ τις λέσχες ανάγνωσης και κάθε είδους κουβέντα με αναγνώστες. Έχουν μια πολύ φρέσκια ματιά πάνω σε κάθε έργο, με βοηθούν πολύ στο να καταλάβω πράγματα για αυτό, αλλά πολλές φορές με εμπνέουν και για επόμενες δουλειές. Οι κουβέντες αυτές είναι οξυγόνο για έναν συγγραφέα.

     Υπάρχει κάποιος συγγραφέας που θεωρείτε ότι σας επηρέασε;

     Είμαι φανατική αναγνώστρια και νομίζω ότι κάθε βιβλίο που διάβασα με έχει επηρεάσει -σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Ξεχωρίζω ίσως έργα του Άρθουρ Κλαρκ και του Φίλιπ Κ. Ντικ, τις ιστορίες του Μπόρχες και του Πόε, τα έργα του Σέξπηρ και την ελληνική δημώδη ποίηση, το σύνολο του έργου του Λάφκραφτ και του Μπρεχτ, τον Στίβεν Κινγκ και την Ούρσουλα ΛεΓκεν, την Γιουρσενάρ και τον  Νίκο Γκάτσο.

Δυο βιβλία που δεν θα ξεχάσω ποτέ είναι Το Κιβώτιο, του Άρη Αλεξάνδρου και το Αν αυτό είναι ο άνθρωπος, του Πρίμο Λέβι.

     Είναι εύκολη ή δύσκολη διαδικασία η συγγραφή και τι είναι το γράψιμο για σας;

     Η συγγραφή για μένα είναι σκληρή, συστηματική δουλειά. Δουλεύω πάντα πάνω σε πλάνα της πλοκής, πριν ξεκινήσω να γράφω, για να είμαι βέβαιη ότι όλα είναι στη θέση τους, ότι ούτε λείπει ούτε περισσεύει κάτι. Αυτή είναι η πιο δύσκολη διαδικασία, αλλά είναι πολύ συναρπαστική: είμαι ο δημιουργός ενός καινούριου κόσμου, σχεδιάζω ένα άγνωστο σύμπαν.

     Αν και είναι πολύ νωρίς ακόμη, το βιβλίο κυκλοφόρησε πριν λίγους μήνες, ετοιμάζετε κάτι άλλο; Έχετε «υλικό» έτοιμο το συρτάρι σας;

     Βεβαίως! Αυτή τη στιγμή δουλεύω πάνω σε ένα καινούριο βιβλίο, το οποίο θα κινηθεί επίσης στα πλαίσια του θρίλερ, με εντελώς διαφορετικό τρόπο.

     Σας ευχαριστώ θερμά!

     Εγώ σας, ευχαριστώ για την καλοσύνη που είχατε να μου παραχωρήσετε αυτήν την συνέντευξη!

ΤΟ ΔΕΣΠΟΤΑΤΟ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ

ΦΩΤΕΙΝΗ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Εκδόσεις ΠΗΓΗ
Σελ. 447, Ιανουάριος 2023

      Κυκλοφόρησε σε τρίτη έκδοση το ιστορικό μυθιστόρημα της Φ. Παπαδημητρίου «Το Δεσποτάτο Της Λίμνης», που αναφέρεται στην ιστορία των Ιωαννίνων-και άλλων περιοχών- σε μια εποχή μεταίχμιο ανάμεσα στα 1372 και 1430, όταν η παραπαίουσα ανατολική ρωμαϊκή (βυζαντινή) αυτοκρατορία χάνει συνεχώς εδάφη και αποσύρεται από το προσκήνιο, υποχωρώντας μπροστά στην ορμητικότητα των Οθωμανών.

     Το 1795 στα Ιωάννινα, ο Αλή Πασάς θέλει να χτίσει το νέο του σαράι. Στη διάρκεια των εκσκαφών για τη θεμελίωση, οι εργάτες εντοπίζουν τα απομεινάρια ενός κτίσματος και μια μεγάλη λίθινη επιγραφή. Ο Πασάς δίνει εντολή να έρθει αμέσως στο χώρο ο Κοσμάς Μπαλάνος. Θέλει να αξιολογήσει τα ευρήματα ο λόγιος, κληρικός, συγγραφέας και μέγας διδάσκαλος της σχολής Γκιούμα, που εκείνη την ώρα «έπινε τον καφέ του μετά το μεσημεριανό στον οντά του σπιτιού του διαβάζοντας. Ήταν η ώρα που δεν ήθελε να τον ενοχλεί κανείς, ο προσωπικός του χρόνος. Όλο το πρωινό το είχε περάσει στη βιβλιοθήκη της Σχολής μελετώντας σπάνια χειρόγραφα, μελέτη που απαιτούσε την αμέριστη συγκέντρωσή του. Το διάβασμα στην οικία του ήταν γι’ αυτόν ώρες προσωπικής χαλάρωσης».

     Ο Μπαλάνος έσπευσε γεμάτος ανησυχία. Ο Αλή ήταν απρόβλεπτος και ποτέ δεν ήξερες τι έχει στο πανούργο μυαλό του. Ηρέμησε όταν είδε ότι ο Αλή ήθελε να του εξηγήσει ο δάσκαλος τι ήταν το κτίσμα και τι έγραφε η επιγραφή. «Οι μαστόροι είχαν ξεθάψει μια μεγάλη λίθινη επιγραφή σε σχήμα παραλληλόγραμμου. Έσκυψε και προσπάθησε να διαβάσει την επιγραφή καθώς το σούρουπο έκανε την αναγνώριση των γραμμάτων δύσκολη: ΘΩΜΑΣ ΠΡΕΛΟΥΜΠΟΣ ΔΕΣΠΟΤΗΣ και από την άλλη πλευρά: τάφον εγκαλωπίσας και μαρμαρώσας. Χλόμιασε ο Κοσμάς. Ο τάφος του Θωμά Πρελιούμποβιτς του Σέρβου δεσπότη του δεσποτάτου των Ιωαννίνων. Ο τάφος του τυράννου της βυζαντινής εποχής. Τι ειρωνεία, να έλθει στο φως του ήλιου από έναν άλλον τύραννο! Απόμεινε να κοιτά την πέτρινη επιγραφή, αφημένος στην τυχαιότητα της στιγμής. «Το δεσποτάτο των Ιωαννίνων! Ο Πρελιούμποβιτς, μετά ο Ιζάουλος Μπουοντελαμόντι και μετά ο Κάρολος Τόκκο…» Κι ο νους του ταξίδεψε πίσω, στη βυζαντινή ιστορία της πόλης του, τότε που φέσι τουρκικό δεν υπήρχε στο κάστρο, τετρακόσια περίπου χρόνια πριν».

     Αυτήν την ιστορία αφηγείται το εξαιρετικό αυτό βιβλίο. Είναι μια καταβύθιση στο παρελθόν και τα σκοτεινά χρόνια του μεσαίωνα, όταν Ενετοί, Γενουάτες, Αλβανοί, Νορμανδοί, Τούρκοι και άλλοι, αλληλοδιαδέχονται ο ένας τον άλλο ως κύριοι και κατακτητές περιοχών και πόλεων, της παραπαίουσας αυτοκρατορίας που δεν μπορούσε πλέον να υπερασπιστεί τα εδάφη της. Πόλεις τις οποίες, χάρη στην περιγραφική ικανότητα της συγγραφέως, «βλέπουμε» όπως ήταν εκείνη την εποχή μέσα από τα μάτια των χαρακτήρων του μυθιστορήματος που ταξιδεύουν όχι μόνο σε περιοχές της αυτοκρατορίας, αλλά και της Ευρώπης.

     Καλογραμμένο ιστορικό μυθιστόρημα, στο οποίο είναι εμφανής η έρευνα που απαιτήθηκε. Με αξιοσημείωτη ισορροπία ανάμεσα στην Ιστορία και τον μύθο. Από τις σελίδες του περνούν, εκτός από τους μυθιστορηματικούς χαρακτήρες και ιστορικά πρόσωπα που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις. Το αξιόλογο αυτό βιβλίο, συμπληρώνει βιβλιογραφία για όποιον θα ήθελε να εντρυφήσει περισσότερο στο θέμα.      

ΤΑ ΟΡΦΑΝΑ ΕΛΛΗΝΟΠΟΥΛΑ ΤΟΥ 1821

ΙΑΚΩΒΟΣ ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ
Εκδόσεις ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Σελ. 167, Φεβρουάριος 2023

      Σε μια όχι και τόσο γνωστή πτυχή της επανάστασης του 1821, αναφέρεται η ιστορική μελέτη του καθηγητή Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του ΑΠΘ, Ι. Μιχαηλίδη για τα ορφανά παιδιά του αγώνα.

     Την εποχή στην οποία αναφέρεται η μελέτη, δεν υπήρχαν οι κανόνες που θεσπίστηκαν αργότερα και έχουν κάποιες προβλέψεις για μια πιο ανθρώπινη μεταχείριση τόσο των ενόπλων που συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι (αν και είναι παγκοίνως γνωστές πολλές περιπτώσεις στις οποίες αυτοί οι κανόνες καταπατήθηκαν βίαια) όσο κυρίως του άμαχου πληθυσμού. «Ο νικητής τα έπαιρνε όλα. Τη χαρά της νίκης αλλά κυρίως τα λάφυρα υλικά και έμψυχα. Ο ηττημένος πάλι, δύσκολα θα μπορούσε να ελπίζει σε κάποια ανθρώπινη μεταχείριση. Οι άνδρες κατά κανόνα σφαγιάζονταν, ενώ οι γυναίκες και τα μικρά παιδιά συνήθως πωλούνταν στα σκλαβοπάζαρα, όταν δεν κατέληγαν στα χαρέμια […] Αυτή η άγρια και πρωτόγονη συμπεριφορά υπήρξε γενεσιουργό αίτιο οξύτατων κοινωνικών ζητημάτων, με βασικό εκείνο των δεκάδων χιλιάδων ορφανών παιδιών τα οποία κυκλοφορούσαν ρακένδυτα και πεινασμένα αλλά κυρίως χωρίς ελπίδα, αδυνατώντας να εντοπίσουν τους γονείς τους».

     Ο Ιωάννης Καποδίστριας, όταν ακόμη υπηρετούσε στην τσαρική αυλή, είχε εντοπίσει το πρόβλημα και προσπαθούσε να βοηθήσει να έχουν μια καλύτερη τύχη μέσα από την απόκτηση παιδείας τα ορφανά ελληνόπουλα, που βρίσκονταν διασκορπισμένα σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. «Μόνο στη Γενεύη κάλυπτε με πόρους του Ταμείου των Ορφανών, τις δαπάνες για τη μόρφωση τριάντα Ελληνοπαίδων, ενώ στην Ιταλική Χερσόνησο κάλυπτε τα έξοδα για την εκπαίδευση άλλων 117 Ελληνόπουλων». Το ενδιαφέρον του κορυφώθηκε όταν έφθασε στην Ελλάδα και ήρθε αντιμέτωπος με τη δραματική κατάσταση στην οποία είχαν οδηγήσει μεγάλο μέρος του πληθυσμού οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Ιμπραήμ.

     Η μελέτη αυτή όμως, δεν επικεντρώνεται στις ενέργειες του ούτως ή άλλως φτωχού και παραπαίοντος ελληνικού κράτους, αλλά σε δράσεις που ανέλαβαν ξένες, κυρίως αμερικανικές ιεραποστολές ή και μοναχικοί ιεραπόστολοι. Οι οποίοι με πείσμα και αφοσίωση, αν και έπρεπε να δρουν σε ένα «εχθρικό» περιβάλλον, συγκέντρωσαν και περιέθαλψαν ορφανά από περιοχές που γνώρισαν την ολοκληρωτική καταστροφή, όπως η Χίος, η Νάουσα, τα Ψαρά και το Μεσολόγγι. (Να θυμίσω εδώ ότι με βασιλικά διατάγματα, το Μεσολόγγι ανακηρύχτηκε σε Ιερή Πόλη το 1937 και η Νάουσα σε Ηρωική Πόλη το 1955). Με τη βοήθεια γενναίων και φιλάνθρωπων καπετάνιων αμερικανικών πλοίων που περιέπλεαν τη Μεσόγειο, κατάφεραν να στείλουν πολλά από αυτά στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ, όπου βρήκαν θαλπωρή και υποστήριξη. Έτσι μπόρεσαν γρήγορα να σταθούν στα πόδια τους και να φοιτήσουν σε εμβληματικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπως το Amherst College, το Harvard και το Yale. Πολλά από αυτά, αν και βρέθηκαν σε υψηλές θέσεις στην αμερικανική διοίκηση και τις ένοπλες δυνάμεις, δεν ξέχασαν ποτέ την καταγωγή τους κι αποτέλεσαν συνδετικό κρίκο ανάμεσα στο ελληνικό και αμερικανικό έθνος.

     Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Γιώργου Περδικάρη. Αφού σώθηκε από το ολοκαύτωμα της Νάουσας, μετέβη στις ΗΠΑ με τη μεσολάβηση αμερικανών ιεραποστόλων. Σπούδασε στο Mount Pleasant Classical Institute και σύντομα έφτασε να θεωρείται ένας από τους πιο καλλιεργημένους ανθρώπους που ζούσαν στις ΗΠΑ. Έδινε συνεχώς διαλέξεις για την Ελλάδα και το 1838, διορίστηκε ως ο πρώτος πρόξενος των ΗΠΑ στην Αθήνα.

     Ο συγγραφέας αναφέρει αρκετές ανάλογες περιπτώσεις παιδιών που αφού κατάφεραν να αποφύγουν την πώληση σε κάποιο σκλαβοπάζαρο, χάρη στην αμερικανική φιλανθρωπία, μπόρεσαν να αλλάξουν ζωή.

     Η μελέτη αυτή, είναι ένα «παράπλευρο» (ας μου επιτραπεί η έκφραση) αποτέλεσμα της 15ετούς ενασχόλησης του Ι. Μιχαηλίδη με την Ελληνική Επανάσταση. «Για μένα τούτη η μελέτη ξεκίνησε διαφορετικά από όλες όσες προηγήθηκαν. Στάθηκε το απόσταγμα μιας συστηματικής ενασχόλησης με την Ελληνική Επανάσταση για περίπου δεκαπέντε χρόνια. Δεν προϋπήρχε ως ερώτημα, δεν βασίσθηκε σε κάποιο συντεταγμένο αρχείο. Αντίθετα, ξεπρόβαλε δειλά-δειλά, όσο με την πάροδο του χρόνου κατανοούσα καλύτερα την Επανάσταση του 1821».

     Όποιο όμως κι αν ήταν το έναυσμα για τη συγγραφή αυτής της μελέτης, αυτό που είναι σίγουρο, είναι το γεγονός ότι έχουμε στα χέρια μας ένα συναρπαστικό ανάγνωσμα που αναδεικνύει και φωτίζει μια λιγότερο γνωστή πτυχή της Ελληνικής Επανάστασης.